علی بن ابیحمزه بطائنیبِطائنی، ابوالحسن علی بن ابی حمزه، از اصحاب و راویان امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام و از سران واقفیه است. فهرست مندرجات۲ - علت شهرت به بطائنی ۳ - بطائنی راوی احادیثی از ابوبصیر ۴ - بطائنی صاحب کتاب ۵ - نقل حدیث از امامان شیعه و راویان بزرگ شیعه ۶ - بطائنی نماینده مالی امام کاظم ۷ - ماجرای پیوستن بطائنی به مدعیان وقف ۸ - بطائنی رئیس واقفیه ۹ - مناظره امام رضا با بطائنی و همفکرانش ۱۰ - زمان فوت بطائنی ۱۱ - نظریههای وثاقت روایات بطائنی ۱۱.۱ - ضعف و عدم وثاقت روایات ۱۱.۲ - وثاقت روایات ۱۲ - حسن فرزند بطائنی ۱۳ - وثاقت بطائنی پسر ۱۴ - کتب بطائنی پسر ۱۵ - تشخیص پدر و پسر در منابع شیعی ۱۶ - علی بن ابی حمزه ثمالی همنام بطائنی ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منابع ۱ - پدر بطائنیپدرش ابوحمزه سالم از مردم کوفه بود که با انصار پیوند ولاء داشت. [۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۲۴۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲ - علت شهرت به بطائنینسبت او، بطائنی، مشعر بدان سبب است که او یا پدرانش به بافتن آستریِ لباس (بِطانه) یا خرید و فروش آن اشتغال داشتهاند. [۵]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۵۷، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳.
[۶]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱، ص۲۹۰، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
.۳ - بطائنی راوی احادیثی از ابوبصیربطائنی عصاکشِ ابوبصیر یحیی بن ابی القاسم (متوفی ۱۵۰) بود و از او احادیث بسیار روایت کرده است، [۷]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۲۴۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
چنانکه از ۵۴۵ حدیث که در کتب اربعه شیعه از بطائنی نقل شده، ۳۲۵ مورد آن، خصوصاً مباحث قرآنی، به روایت از ابوبصیر است.۴ - بطائنی صاحب کتابنجاشی [۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۲۵۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
او را مصنّف چند کتاب در تفسیر و فقه میداند و شیخ طوسی در رجال، وی را صاحب «کتاب» و در فهرست، [۱۰]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ص۱۶۲، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ ش.
صاحب «اصل» معرفی میکند.۵ - نقل حدیث از امامان شیعه و راویان بزرگ شیعهبطائنی گذشته از امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیهمالسلام و ابوبصیر، از حدود پانزده تن از راویان بزرگ شیعه، مثل ابان بن تَغْلِب و معاویة بن عمار و محمّد بن مُسْلم نقل حدیث کرده است و بیش از چهل نفر، از جمله محمد بن ابی عمیر و یونس بن عبدالرحمان و حسن بن محبوب و جعفر بن بشیر، روایات او را نقل کردهاند. [۱۱]
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۴۸۷ـ۵۰۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶ - بطائنی نماینده مالی امام کاظمبنا بر برخی روایات، بطائنی را امام کاظم علیهالسلام تأیید کرده، و وی در شمار نمایندگانِ مالی آن حضرت بوده است؛ اگرچه برخی خلاف این را نقل کردهاند. ۷ - ماجرای پیوستن بطائنی به مدعیان وقفکشّی، [۱۲]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، ص۴۰۵، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
[۱۳]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، ص۴۹۳، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
بطائنی و چند تن دیگر را نام میبرد که به دلیل دربند بودنِ امام کاظم علیهالسلام اموال زیادی از پرداختهای مالی شیعیان نزد ایشان گرد آمده بود.در نتیجه بعد از اطلاع از شهادت آن حضرت، با انگیزه تصرف این داراییها منکر وفات آن حضرت شدند و او را آخرین امامی معرفی کردند که غیبت گزیده است و مذهب وقف از اینجا آغاز شد. پیوستن بطائنی به مدعیان وقف و پیشگام بودن او در این ماجرا را همه به اتفاق ذکر کردهاند. ۸ - بطائنی رئیس واقفیهمعاصران او و نیز علمای رجال چون ابن غضائری، نجاشی، [۱۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ص۲۴۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
طوسی،علامه حلّی [۱۷]
حسن بن یوسف علامه حِلّی، رجال العلامه الحِلّی، ص۲۳۱ـ۲۳۲، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
و ابن داود حلّی و محققان بعدی، از او با عناوین رئیس واقفیه و پایهگذار وقف و یکی از ارکانِ وقف و نخستین کسی که این نظریه را مطرح کرد، یاد کرده و غالباً به انگیزه مال اندوزیِ او و همراهانش اشاره کردهاند.۹ - مناظره امام رضا با بطائنی و همفکرانشطبق روایات، امام رضا علیهالسلام با او و همفکرانش مناظره کرده است. ۱۰ - زمان فوت بطائنیبطائنی در حدود سال ۲۰۰ درگذشته است. ۱۱ - نظریههای وثاقت روایات بطائنیدرباره وثاقت و قبول روایات بطائنی، با توجه به انکار امامتِ حضرت رضا علیهالسلام چند نظریه وجود دارد. ۱۱.۱ - ضعف و عدم وثاقت روایاتبنابه نقل کشّی، [۱۹]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، ص۴۰۳، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
علی بن حسن بن فضّال، او را «کذّاب و متهم» خوانده است.بیشتر رجالیان و فقها مثل سیّدمرتضی علم الهدی و ابن غضائری و صاحب مدارک و علامه حلّی معتقد به ضعف او بوده و در استدلالاتِ فقهی به روایات وی عمل نکردهاند، استثنائاً علامه حلّی در برخی موارد به روایت او استناد کرده است. [۲۰]
حسن بن یوسف علامه حِلّی، رجال العلامه الحِلّی، ص۹۶، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲.
[۲۱]
ابوالهدی کلباسی، سماء المقال فی تحقیق علم الرجال، ص۱۳۴ـ۱۳۵، چاپ محمدعلی روضاتی اصفهانی، قم ۱۳۳۲ ش.
معرفی او به عنوان واقفی، در رجال نجاشی، کشّی و علامه حلّی و دیگر کتب، نشانه تأیید نظر معتقدان به ضعف بطائنی است. ۱۱.۲ - وثاقت روایاتدر مقابل، کسانی با استناد به مطالبی، مانند عملِ اصحاب به احادیث او و نقل حدیث از او توسط محدثانی مانند ابن ابی عمیر و بَزَنْطی که جز از ثقات روایت نمیکردهاند، و نیز صاحب «اصل» بودنِ او و روایات منقول در ستایش وی، او را توثیق کردهاند. [۲۲]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲، ص۲۶۲، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۲.
[۲۳]
ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
برخی، از جمله کلباسی، صاحب سماء المقال، وثاقت او را به دوران قبل از وفات امام کاظم علیهالسلام و ضعف او را به دوره بعد، که مذهب وقف را پایه گذاری کرده، نسبت میدهند و عقیده متأخر او را نشانه عدم عدالت پیشین نمیدانند. [۲۴]
ابوالهدی کلباسی، سماء المقال فی تحقیق علم الرجال، ص۱۵۱ـ۱۵۳، چاپ محمدعلی روضاتی اصفهانی، قم ۱۳۳۲ ش.
محدث نوری [۲۵]
حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۶۲۳ـ۶۲۵، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
معتقد است که بزرگانِ اصحاب، روایات بطائنی را، جز در مسائل راجع به مذهب وقف، تلقی به قبول کرده و او را در این گونه مسائل، ثقه میدانستهاند. (این نکته را از تعبیر شیخ طوسی در عدة الاصول [۲۶]
محمد بن حسن طوسی، عُدَّة الاصول، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱، چاپ محمدمهدی نجف، قم ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
میتوان دریافت.)بنابر نظریه اخیر، حتی در دوران وقف نیز از او استماع حدیث میشده است، ولی به این مطلب ـ با توجه به نهی شدید حضرت رضا علیهالسلام از همنشینی با واقفیه ـ نمیتوان اعتماد کرد. در نتیجه، اگر استماع روایات او پیش از وفات امام کاظم علیهالسلام بوده باشد، در شمار احادیث صحیح، و در غیر این صورت، موثّق خواهد بود؛ هر چند ابن فضّال، بدو نسبتِ کذب داده است. ۱۲ - حسن فرزند بطائنیحسن فرزند بطائنی نیز از چهرههای سرشناسِ واقفیه بوده و در کتب رجال در ضعف او کمتر تردید شده است. ۱۳ - وثاقت بطائنی پسرمامقامی و کشی [۲۷]
عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۱، ص۲۹۰، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۲.
[۲۸]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، ص۵۵۲، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
از ابن فضال نقل کرده است که وی از این شخص با عنوان کذّاب و «ملعون» یاد کرده و علی رغم استماع روایات بسیار و کتابت یک دوره کاملِ تفسیر قرآن از او، نقل حتی یک حدیث را از وی روا نمیدانسته است.(عین همین مطلب را کشّی، [۲۹]
محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، ص۴۰۴، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش.
از ابن فضّال درباره علی بن ابی حمزه نیز نقل کرده است، ولی چون تولد ابن فضال، به ظنّ قوی، بعد از مرگ بطائنی بوده، این سخن نباید درست باشد.)۱۴ - کتب بطائنی پسربطائنیِ پسر، کتابهایی نیز نوشته بوده و در کتب اربعه شیعه در حدود پنجاه حدیث از طریق او نقل شده است. ۱۵ - تشخیص پدر و پسر در منابع شیعیدر عرف محدّثان شیعه هر گاه کلمه بطائنی به تنهایی استعمال شود، مراد پدر است. ۱۶ - علی بن ابی حمزه ثمالی همنام بطائنیهمنامِ علی بن ابی حمزه بطائنی در میان اصحاب ائمّه علیهمالسلام، علی بن ابی حمزه ثمالی است که از ثقات است و احیاناً در صورت عدم ذکر نسبت نامش با بطائنی خلط میشود. محدثان از جمله کاظمی در هدایة المحدثین [۳۰]
محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدّثین، ص۲۱۱، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵.
برای تشخیص این دو تن راههایی ذکر کردهاند.۱۷ - فهرست منابع• ابن داود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم. • ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. • عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، چاپ عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳. • محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱. • محمد بن حسن طوسی، عُدَّة الاصول، ج۱، چاپ محمدمهدی نجف، قم ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. • محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ ش. • محمد بن حسن طوسی، کتاب الغیبة، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۹۸. • حسن بن یوسف علامه حِلّی، رجال العلامه الحلی، نجف ۱۳۸۱/ ۱۹۶۱، چاپ افست قم ۱۴۰۲. • محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵. • محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ( تلخیص ) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ ش. • ابوالهدی کلباسی، سماء المقال فی تحقیق علم الرجال، چاپ محمدعلی روضاتی اصفهانی، قم ۱۳۳۲ ش. • عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۲. • احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. • حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله «بطائنی»، ص۱۴۳۰. |